Pek anılmaz fakat yaklaşık 350 yıl evvel, küçük bir köy olmaktan çıkıp yavaş yavaş büyük bir Akdeniz kenti olmaya evrilen İzmir şiddetli bir isyan yaşamıştı.
Bu isyanın tesirleri, tahminen de çok geçmeden İstanbul’a yansıyacak, Osmanlı Devleti’nin üst idaresinde kıymetli değişikliklere yol açacaktı.
O vakitler Dünya yeni, büyük bir ekonomik ve politik sıçramanın sancılarıyla müsabakaya başlıyordu.
Bilim ve sanatın, antik çağın birikimini de kullanarak harika bir yükselişe geçtiği “rönesans”, bir manada “yeniden doğuş” rüzgarını da gerisine alan yeni Avrupa burjuvazisi, biriktirdiği sermayenin gücüyle, şatolara sığınmış feodal beylerin/toprak ağalarının iktidarını yıkmaya hazırlanıyordu.
1700’lü yıllardı.
Macaristan Ovalarından Arap çöllerine dayanan, birçok Avrupa Hükümdarını dize getirip haraca bağlayan Osmanlı İmparatorluğu da elbette bu sancılardan nasibini alacaktı.
Padişah III.Ahmet, Sadrazam (Başbakan) damadı Nevşehirli İbrahim Paşa idi.
Padişah III.Ahmet
Genellikle, kırsaldaki köylünün bir kısmına el konulan klasik ziraî üretimine, doğu batı ortasında ve içte yapılan ticaretten edinilen “baç”a, hisseye, fethedilen ülkelerden alınan vergilere dayanan Osmanlının ekonomik sistemi bu koca imparatorluğun varlığını sürdürmek için kâfi olmamaya başlıyordu.
Köylünün asker gücüyle, fethedilen ülkelerin çocuklarından devşirilenlerden oluşan Yeniçerilerin bel kemiği olduğu Ordu düşmanlarla baş edecek durumdan yavaş yavaş çıkıyordu.
Fetihler devri yavaş yavaş kapanıyordu.
Yakın gelecekteki “Sanayi Devrimi”nin ayak sesleri duyuluyor; Avrupa’nın silah üretim tekniği, bilhassa topçulukta Osmanlıyı aşıyordu.
Macaristan ve Ruslarla 1690’larda yapılan savaşların kaybedilmesi Osmanlı Devleti’ni derinden etkilemiş, toplum içinde sık sık hoşnutsuzluklar ortaya çıkıyordu.
Avrupa’daki toplumsal ilerlemeyi, Osmanlıdaki gerilemeyi gören, yaşayan Padişah III.Ahmet, bunu önlemek maksadıyla olsa gerek, Osmanlı Devleti’nde de birtakım değişikliklerine gitmeye, teknik yenilikler getirmeye başladı.
Bu gelişmede Sadrazam Damat İbrahim Paşanın da büyük tesiri vardı.
Sadrazam Nevşehirli ibrahim Paşa
1727’de Macar asıllı İbrahim Müteferrika Padişahın müsaadesiyle birinci matbaayı kurdu. Yalova’da kâğıt, İstanbul’da kumaş fabrikası, çini imalathanesi açıldı. Bir itfaiye örgütü oluşturuldu.
Sanat ve kültür alanında ilerlemeler kaydedildi. Doğunun klasik yapıtları Türkçeye çevrildi.
“Bu şehr-i Sitanbul ki bimisl-ü behadır
Bir sengine yek pare Acem mülkü fedadır”,
sözlerinin sahibi Nedim üzere şairler yetişti bu ortamda.
Lale dönemi şairi Nedim
Avrupa’nın birleşik güçleriyle yapılan ve birçok toprağın kaybedildiği uzun savaş yıllarından sonra 1699 yılında yapılmış Karlofça muahedesiyle oluşan barış ortamında İstanbul’un birçok yerinde saraylar, köşkler inşa edildi.
Ancak bu durum, toplumsal ilerlemeyi sağlayacak; elinde sermaye biriktiren bir burjuva sınıfının ortaya çıkmasına, üretim araçlarının yenilenmesine, üretici güçlerinin gelişmesine, bu türlü bir ortamın hukuksal bir tabana oturtulmasına yol açmadı.
Geniş halk kesitleri huzursuzdu.
Artan basınç fırtınaya dönüşmek üzereydi.
***
Osmanlıda Lale Devri
“Lale Devri” denilen bu devirde Devlete yakın üst toplumsal etrafın parlak hayatı; bu usul yaşama erişemeyenler, bilhassa Ordu’nun temel gücünü oluşturan Yeniçeriler tarafından reaksiyonla karşılanıyordu.
Kuruluşundan beri Osmanlı Devleti içinde değerli bir güç merkeziydi, devşirme erlerden oluşan Yeniçeriler.
Bu ortamda Osmanlı Devleti ve toplumu yeni çalkantılı bir periyoda giriyordu.
Üretici güçlerde oluşmayan gelişme ortamında, bu sancılı süreçte yönetici güç tarafından yapılan üst yapı yenilikleri, kültür ve sanat aktiflikleri başka toplumsal kesitler tarafından yadırganıyor ve dışlanıyordu.
Böyle oluşan rahatsızlıklar aktüel ekonomik sorunlarla birleşince, geniş toplum bölümlerinin huzursuzluğu mevcut idareyle iktidar çekişmesi içinde olan kesitleri de etkiliyor, bir çatışma, başkaldırı ortamı doğuyordu.
Bunun en besbelli örneklerinden biri 1730 İşverene Halil İsyanı, Damat İbrahim Paşa’nın katledilmesi ve Padişah III.Ahmet’in tahttan indirilmesidir.
İstanbul’da Lale Evresi eğlenceleri
***
Ancak bu büyük arbedenin işaret fişeği İzmir’de atıldı. Başkaldırının öncülü tahminen de 1727 yılında İzmir’de yaşanan ve zahmetle bastırılan isyandı.
Halkın aktüel ekonomik şartlardan hoşnut olmama durumu mahallî beyefendilerin iktidar, güç kavgasıyla birleşince İzmir’de çarpıcı olaylar yaşandı.
Lale Devri
Değerli bilim adamı Prof.Münir Aktepe’nin çalışmaları, Osmanlı arşivlerinden edinilen evraklar, İzmir İsyanının detaylarının birçoklarını gün yüzüne çıkardığı üzere bu üzere olayların anlaşılmasına bir rehber niteliğindedir.
Prof.Aktepe’nin verdiği bilgilerden, İzmir’de yaşanmış bu dikkat cazip olay izlenebilir:
1727-28 Yıllarında İzmir’de yerleşik Yeniçeriler ile İzmir Voyvodası’nın Sekbanları ortasında bir hengame çıkmıştı.
O zamanki Osmanlı Devlet nizamında Voyvodalar (bir tıp Vali) hazineye ilişkin arazi ile Padişah ve Devletin ileri gelenlerinin gelirlerini toplamak üzere görevlendirilen, atanan memurlardı.
Lale Devri
Aynı vakitte gelir elde edilen yerin nizam ve güvenliğini sağlamak görevleriydi.
Yörede Devleti temsil ediyorlardı.
Para ve güç onlardaydı.
Voyvodalık binaları da günümüzdeki Hükümet Konağına emsal bir fonksiyona sahipti.
Yeniçeriler ise Devletin daima askerleriydi.
Yeniçeriler
Osmanlının birinci yıllarında Padişahın av seferlerinde ona yardımcı olmak üzere oluşturulan Sekbanlık, sonradan Voyvoda üzere lokal yöneticilerin korumalığına dönüşmüştü. Sekbanlar köylüler ortasından toplanan erlerdi.
Bu iki güç odağı, Yeniçeriler ile Voyvodalar ortasında, kesinlikle ki çıkar, daha fazla güç sahibi olma çatışmasından kaynaklanan bir çekişme vardı.
Yaşanan toplumsal hoşnutsuzluk ortamında, lokal idarede kelam sahibi olmak isteyen Yeniçeriler, Payitaht’ın İzmir’deki memuru Voyvoda’nın Yeniçeri subaylarını tayin etmesine karşı çıkıyordu.
***
Her toplumsal patlamanın bir münasebeti vardır!
Bir Sekban
Anlaşmazlık büyüdü, Yeniçeriler ile Voyvoda’nın Sekbanları, müdafaaları ortasında arbedeye evrildi.
İzmir’de asayiş bozuldu. Olay Yeniçerilerin isyanına dönüştü.
Yeniçeriler yalnız başlarına Devlet’in İzmir’deki temsilcisi olan Voyvoda’ya üstün gelemeyeceklerini biliyorlardı.
Halk olmadan isyan olmazdı!
Yandaş bulmak için Kadifekale yakınındaki Yoncalık denilen yerde bir toplantı yaptılar.
Oldukça büyük bir kalabalık Kadifekale eteklerinde bir ortaya geldi.
Durumdan etkilenmiş olmalıydılar ki, Voyvoda’dan şad olmayan kentin saygın bireylerinden, Fedai ağalarından Burnu Çalık oğlu Halil ile Muhtesip oğlu Ahmet de onlara katıldı.
Her ikisi de İzmir’de tanınan, Devlet için fedakarlıklarda bulunmuş bireylerdi.
Serdengeçtiler Osmanlı askerlik sisteminde, hudut uzunluklarında öncü güç üzere savaşan “Akıncılar”dandı. Mevti hiçe sayarak düşmana saldıran, her türlü tehlikeli misyonu yapan gözü pek savaşçılardı.
“Yalınkılıç” ya da “Dalkılıç” da denirdi onlara. Toplum bu saygın bireylerin kelamını dinlerdi.
İsyanda başı çeken Yeniçeriler, yanlarına yeni katılanlarla birlikte, kentin ortasında, bugünkü eski İzmir’de, Tilkilik’te bir ortaya geldiler ve hareket geçtiler.
Eski İzmir
***
Devletler isyanı sevmez!
Ya konseyi nizamın olduğu üzere sürmesini isterler ya da olumsuz şartların onların eliyle yavaş yavaş değiştirilmesini.
İzmir’de Devletin en kıymetli memurlarından İzmir Kadısı ve kimi Ayanlar kentte oluşan kargaşayı, isyancıları yatıştırmaya çalıştılar.
“Kadılar”, Osmanlı Devlet sisteminde, büyücek bir yerleşim yerinde Devlet tarafından atanmış, şer’i (İslam kurallarına göre) ve idari yargıdan sorumlu bireylerdi. Kimi öbür kamu vazifeleri de vardı.
“Ayanlar” Devlet tarafından kentin ileri gelenlerinden seçilip belirlenen, Devletin bir grup lokal işlerini gören, çıkarlarını gözeten şahıslardı. Bir kente birden fazla Ayan görevlendirilebiliyordu.
Mademki İzmir’deki huzursuzluğun nedeni Voyvoda idi, kentte Devletin başka tesirli şahıslar ve kimi Ayanlar asilere, Payitahtla görüşüp Voyvoda ve yakınlarının kentten uzaklaştırılabileceğini söylediler.
Ancak ok yaydan çıkmıştı.
İlk adımda kelamlarını geçirdiklerini gören İsyancılar Kadı’yı dinlemediler.
Arkalarına kentin kimi diğer ileri gelenlerini ve halkı alan Yeniçerilerin bu kararlı başkaldırısı, kentte idareden şad olmayanların ve bu ortamda daha fazla güç ve çıkar elde etmek isteyen birçok kısmın de isyancıları desteklemesine yol açtı.
Voyvoda’nın yanında duran Ayan Hacı Osman Ağa ile ortalarında çekişme olan, tekrar kentin ağır şahıslarından Derviş Efendi ve Hacı Seferoğlu İbrahim Efendi üzere Ayanlar isyancılardan yana hal koydular.
Toplumsal hareket büyüyordu.
Cephe genişliyordu.
Yeniçerilerin yanına, değerli Fedailerin, bir kısmı aktif Ayanların iştirakiyle İsyancılar daha da güçlenmişti.
Kadı Efendinin, Devletin İzmir’deki öbür adamlarının asileri yatıştırma uğraşları sonuç vermiyordu.
Böyle ortamlarda talep talebi doğurur!
Güçlerinin farkında olan İsyancılar, mahallî Devlet yöneticilerinin kendileriyle başa çıkamayacağını anlamıştı.
***
Peki İstanbul, Padişah III.Ahmet ne diyordu bu duruma?
Osmanlı Ülkesinde Devlete karşı çıkmak, baş kaldırmak o kadar kolay değil, çok tehlikeliydi.
Osmanlının tokadı pek yamandı!
Vurdu mu indiriyordu!
İsyancılar bu başkaldırı hareketlerinden ötürü Padişahın onları cezalandıracağından korkmuşlardı.
Daha evvel kelamını dinlemedikleri Kadı Efendiye ve taraf tutmayan birtakım Ayanlarla tekrar görüşmek istediler.
İstanbul’un devreye girmesinin kendileri için hiç iyi olmayacağını biliyorlardı.
Huzursuzluğun, başkaldırının nedeni halka zulmeden Voyvoda ve yandaşı Ayan Hacı Osman Ağa idi.
Önce onlar misyondan alınmalıydı.
“Davranışları Padişaha, Devlete yönelik değildi”.
Merkezi ele geçirme niyetleri, güçleri olmayan isyancılar çevreyi temizlemek istiyordu!
***
Köklü toplumsal dönüşümler önermeyen, bu türlü bir önermenin oluşması için gerekli şartların oluşmadığı bir ortamda yaşanan bir başkaldırı ya ezilir ya da tersleriyle uzlaşma yolları arar.
İsyancılar görüştükleri Kadı Efendi’den, bu durumu anlatması için kimi Ayanlarla bir arada İstanbul’a gitmesini, durumu, taleplerini Padişaha bildirmesini istediler.
Güç göstermişler, kimi yönetimsel istekleri yerine gelmiş, toplumsal basınç sert bir biçimde kendini tabir etmişti.
Asiler, İstanbul’un yaman sahiplerinden endişelerinin da tesiriyle kazanımlarını kâfi görmüşler, durmayı mı düşünmüşlerdi sanki?
Ya da Devlet sert bir biçimde üzerlerine gelmeden daha fazla güç toplamak için bir oyalama maksadı mı güdüyorlardı?
Bu istem Payitahta iletilince İzmir’deki kargaşayı daha da büyümeden sulh ile yatıştırmak isteyen Padişah III.Ahmet ve damadı Sadrazam İbrahim Paşa, isyancıların isteklerini kabul etti.
Soruna neden oldukları ileri sürülen İzmir Voyvodası ve Ayan Hacı Osman Ağa İstanbul’a çağrıldı ve İzmir’e dönmemek üzere başkentte alıkondu.
Padişah III.Ahmet daha da ileri gitti.
Kasım 1727’de İzmir Kadısına bir buyruk göndererek; İstanbul’da tutuklanan, isyancıların karşı çıktığı Ayan Hacı Osman Ağa’nın yerine İsyancılardan yana olan Derviş Efendiyi Baş Ayanlığa atadı.
Şikayetçi olunan İzmir Voyvodasını da misyondan aldı, yerine Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın tecrübeli çuhadarı Hacı Süleyman Ağayı, Devletin İzmir’deki baş adamlığına, Voyvodalığa getirdi.
Osmanlı Devlet sisteminde “Çuhadar”lar büyük Devlet adamlarının giysilerinden sorumlu şahıslar idi.
Giyim kuşam Devletin şanıydı!
Padişahın ve Sadrazamın giyeceklerini koruyup taşıyan, Osmanlı Sarayının kıymetli memurlarındandı. Çuhadan, yünden yapılmış bir giysi giydikleri için onlara bu isim verilirdi.
İsyancıların taleplerini kabul ederek; yereldeki Devlet görevlilerini değiştirerek, baş kaldıranları affederek Payitaht İzmir’de sükunetin tesis edileceğini umuyordu.
Bu nedenle bunu sağlamak için de bölgeye Çuhadar Hacı Süleyman Ağa üzere yüksek düzeyde bir memur gönderiyordu.
***
Ancak Payitahtın ortamı yumuşatma teşebbüsü, bu yeni atamalar İzmir’de halkın hoşnutsuzluğunu giderecek bir sonuç yaratmamıştı.
Toplumsal basınç patlamayı sürdürmek istiyordu demek!
İleri geri dolaşıp duruyordu ortalıkta söylentiler.
Dedikodu gergin ortamlarda çok tesirli bir silahtır…
Bilinmeyene, belirsizliğe karşı ortaya atılan bir sava inanmak çok kolaydır.
Aykırı sözcükler kulaktan külaha çok süratli yayılır.
Sevilmeyen, istenmeyen Ayan Hacı Osman’ın İzmir’e geri döneceği söylentisini yayıldı kentte.
Onlara verilen kelamların uygulanmayacağından kuşkulu olan isyancılar, Kadı ve yeni atanmış Voyvoda Süleyman Ağa’nın da kararlarına karşı çıkmaya başladılar.
İstanbul bu huzursuzluğa karşı yeniden sakin davranıyor görünüyordu.
Ateşin üstüne ateşle gitmenin vakti daha gelmemiş olmalıydı!
***
Payitaht, daha evvel vazifeden alınan Osman Ağanın geri dönmesinin kelam konusu olmadığını İzmirlilere bildirdi. Bayanın ve atadığı yeni Voyvoda Süleyman Ağa’nın buyruklarına uyulmasını istedi.
Ancak sonuç alınamadı
Önce uzlaşma isteyen, onlara zorbalık yapan yöneticilerin vazifeden alınmasını bekleyen ve bunu başaran isyancılar bu buyruğa uymadılar.
Belki de istemlerinin karşılanmasını Devletin bir zayıflığı olarak algıladılar.
Belki de güçlerinin tadını almışlardı.
Baş kaldırının, sonucuna aldırmadan insanı hoşnut kılan bir yanı vardır!
Belki de isyancıların istemleri tam olarak karşılanmamış, gelen gidenden farklı değildi.
İsyancılar başı buyruk davranmayı sürdürdüler.
İzmir’de toplumsal atmosfer de buna uygundu demek!
Halkın huzursuzluğunun, ömür şartlarından hoşnutsuzluğunun getirdiği başkaldırı ortamı sönmemişti.
***
Yeni Voyvoda Çuhadar Hacı Süleyman Ağa’ya da boyun eğmek istemiyordu halk.
Tepki tekrar alevlendi.
Bu yeni ortamda halkın sözcülüğünü, isyancıların isteğiyle Baş Ayanlığa getirilmiş olan Derviş Efendi ile yandaşı Hacı Seferoğlu İbrahim Efendi yapıyordu.
İsyancıların artık kent idaresinde de temsilcileri vardı.
Sakinleşmiş üzere görünen durum hala dışa vurmak isteyen birikim içeriyordu demek!
Kentteki üst sınıflara mensuplar ortasında da çelişkiler anlaşılan derindi!
İsyancılara katılmış varlıklı efendiler de üstlerinde Osmanlının ağır gölgesini görmek istemiyorlardı!
Bu kadar merkeziyetçi Devlet her kesite badire veriyordu.
İzmir’de huzursuzluk ayyuka çıktı. Yeni iştiraklerle birlikte isyan daha da büyüdü.
Alttan gelen baskıyla direniş yaygınlaştı.
Devlete başkaldırı İzmir dışına taştı.
Burun-ili (Bornova), Bınar-başı (Pınarbaşı), Kilizman (Güzelbahçe), Tahtalı köylerinden, Turgutlu, Tire, Manisa’dan isyancılara katılanlar oldu.
Direnen isyancıların isteklerini kabul ettirdikleri kulaktan kulağa yayılıyordu.
Daha güzel yaşama şartları, daha özgür bir ortam istiyor olmalıydı insanlar!
Osmanlı için ise durum giderek tehlike arz etmeye başlamıştı.
Otorite zaaf gösteremezdi.
***
Gelişmeleri tehlikeli bulan İstanbul’un bu duruma bir deva bulması gerekiyordu.
Koca Osmanlı Devleti’ydi bu!
Geç bile kalmıştı!
Halkı peşine takan üç beş çapulcuya hadleri bildirilmeliydi artık.
Padişah III.Ahmet bu durumun sonlandırılması, “fesat ve şakavet/kargaşa ve bozgunculuğun” önlenmesi için yeni bir ferman çıkardı.
Artık koca devletin gücünü gösterme vakti gelmişti.
Önce Payitahtta, Devletin en üst din adamı Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi bir fetva yayınlayarak isyancıların katlinin uygunluğunu (vacip olduğunu) buyurdu.
Dinlerine düşkün ve derinden bağlı İzmirlilerin bu fetvaya uyacağı umuluyordu.
Çağlar uzunluğu “din”, kimi yöneticilerin ve çevrelerin emellerine ulaşmak için bir araca dönüştürülmeye çalışılmıştı.
Devlet İzmirli isyancıların üzerine her istikametten yüklenmeye karar vermişti.
Payitaht, İzmir ve etrafındaki kendine bağlı her kuruma birer hüküm/yazlı buyruk göndererek isyancıların yok edilmesini istedi.
Osmanlı tehlikeyi görmüştü. Tavrını sertleştirmeliydi.
Ancak bu teşebbüsler de tesirli olmadı.
İzmir’de Hükümete bağlı, bu kararların uygulanmasını sağlayacak kadar güçlü silahlı kuvvet yoktu.
Üstelik kimilerinin el altından isyancılarla iş birliği yaptığı biliniyordu.
Sultan III.Ahmet buyruklarına uymayan bu üzere Devlet vazifelilerinin de tıpkı isyancılar üzere cezalandırılacağını ilgililere bildirdi.
Ortam güzelce gerilmişti. İp kopmak üzereydi.
İsyancılarla Devlete bağlı güçler ortasından yine şiddetli çatışmalar yaşandı İzmir’in alımlı körfezinin kıyısında.
O beyaz köpükler al kana bulandı.
Bu ortamda, asiler üstün geliyor olmalıydı ki Osmanlının vazifeye getirdiği Voyvoda Çuhadar Süleyman Ağa İzmir’den kaçtı.
Canını kurtarmak için İstanbul’a gittiği söylendi.
***
Önce baş kaldıran, sonra geri çekilen, akabinde tekrar davranan İsyancılar, Padişahın bu kararlı ve sert adımları karşısında duraklama gereği duydular.
Tabii ki Osmanlının bin bir tecrübeye sahip merkezi Devlet gücü bu baş kaldırıyı da bitirecek yeterlilikteydi.
Çekinilecek bir güçtü “O”.
Bütün bu olanlara, başına buyruk olma niyet ve isteğine karşın isyancılar “akıllı olmalıydı”. Nerede durmaları gerektiğin bilmeliydi.
Oysa oldukça kızgındı Osmanlı başşehri.
Sadık üzere görünüp baş kaldırmak kabul edilemezdi.
Bu cins olaylar ülke çapında yayılmadan bastırılmalı, atılacak tokat herkese ibret olmalıydı.
Payitaht, ayağına kadar gelen isyancı başkanlarından Derviş ve İbrahim Efendi’yi derhal tutukladı.
Oyun olur muydu hiç Osmanlıyla?
Osmanlı oyun kurardı!
Patrona Halil
***
Öyle ya da bu türlü, isyan sürüyordu ki Sultan III.Ahmet isyancılarının üstüne bu sefer büyük bir güç göndermeye karar verdi.
İstanbul’u lale çiçekleriyle süsleyen III.Ahmet’in kararıyla İzmir’in isyan çiçekleri ezilmeliydi.
Aydın Vilayeti muhassılı (vergi toplayıcısı) Vezir Abdullah Paşa bu iş için görevlendirildi.
Ona, daha evvel İzmir’e Voyvoda olarak tayin edilen, lakin kentten kaçan Süleyman Ağa ile işbirliği yapması emredildi.
Padişah yayınladığı fermanlarla; (Afyon) Karahisar, Kütahya, Saruhan (Manisa) sancakları mütesellimleri (yerel yönetici vekilleri) ile Bayındır, Bergama, Menemen, Denizli, Turgutlu kazaları Voyvodalarından, bölgedeki bütün Osmanlı güçlerini harekete geçirmelerini, isyancıları derhal yakalayarak Vezir Abdullah Paşa’ya teslim etmelerini buyurdu.
Bütün bu tedbirlere karşın Abdullah Paşa, isyancıların gücünden çekiniyor olmalıydı ki Aydın’dan yürüyüp direkt İzmir’e girmedi. Kent dışında konumlandı.
Ne de olsa koca bölgeyi ayağa kaldırmıştı isyancılar.
Her yerde yandaşları vardı.
Başka bir yola, hileye başvurdu.
Baş kaldıranların liderlerden Çalıkzade Halil ve Muhtesipoğlu Ahmet’e haber göndererek isyandan vazgeçmeleri durumunda onlara dokunulmayacağını ve İzmir’in idaresinin de onlara bırakılacağını vaat etti.
Söz büyük Osmanlı Devletinden geliyordu ya, asiler Paşa’ya inandılar.
Ya da bu gerginliğin bu türlü sürmeyeceğini görmüşler, kazanımlarını koruyarak İzmir’de bir sulh ortamı sağlanacağını ummuşlardı.
Üstelik İzmir’in idaresi onlara bırakılıyordu.
Demek ki İsyancı elebaşları içinde Devletin onları yeniden de güzel göreceği tarafında bir beklenti vardı.
Asiler, Osmanlı Devleti’ni üst seviyede temsil eden Abdullah Paşa ve beraberindekilerle İzmir yakınlarında buluştular.
Paşa, İzmir dışında kurduğu otağda davet ettiği İsyan liderlerine birinci gün çok güzel davrandı.
Bunu görüp kendilerine ziyan verilmeyeceğine güvenen başka isyancı elebaşları da sonraki gün hiçbir tedbir almadan, çekinmeden Paşa’nın huzuruna geldiler.
İsyanda başı çekenlerin bir ortaya gelmesini sağlayan Abdullah Paşa hepsini tutuklattı ve süratle İzmir’e girdi.
Başsız kalan asileri neye uğradıklarını anlamadan yakalattı ve öldürttü. Kaçanları izlemeye aldı.
İsyancı elebaşlarından: Burnu Çalıkzade Halil, Muhtesip oğlu Ahmet, reis-ül ayan Derviş Efendi, Hacı Sefer oğlu İbrahim Efendi, Sarı İvaz, Ömer Ağa yakalanarak, Çanakkale’nin Anadolu kıyısındaki Kal’a-i Sultaniye hapishanesine kapatıldı.
1728 yılı Mart ayı ortalarında yaşanan bu gelişmeler sırasında asilerin adım adım izlenmesine karşın bir kısım isyancı Abdullah Paşa’nın İzmir’e girmesinden bir gün evvel, olacakları fark etmişlerdi ki, Dubrovnik (Raguza) gemisi ile Sakız adasına kaçmıştı.
Yakalanan isyancılarının bir kısmının affedilmesi bir kısmının cezalandırılmasının akabinde 1728 yılı Nisan ayında Abdullah Paşa, Padışah III.Ahmet’in buyruğuyla Aydın’a döndü.
Yakalanmayanların sürdürdüğü kaos daha bir süre devam ettikten sonra söndü.
Bölgede asayiş sağlanmış, isyan bastırılmıştı.
***
Patrona Halil İsyanı-İstanbul
Ancak İzmir isyanının toplumsal nedenleri genelde ortadan kalkmamış olmalıydı ki iki yıl sonra İstanbul’da, Osmanlı tarihini etkileyen kıymetli olaylardan biri yaşanacaktı.
Patrona Halil isimli Yeniçeri yüzbaşısı önderliğinde başlayan isyan Padişah
III.Ahmet ve Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın Devleti Avrupa’nın yenileşme teşebbüsleriyle tanıştırma eforlarını kesintiye uğratacak, “Lale Devri” olarak isimlendirilen devir sona erecekti.
İstanbul kan gölüne dönüşecek, yıkılmadık göz alıcı köşk kalmayacaktı
Kültürel üst yapı değişiklikleri; toplumsal ve ekonomik alt yapı, üretici güçlerin gelişmişliğiyle uyumlu olmadıkça, toplumun kıymetli bir kesiti tarafından reaksiyonla karşılanıyor, reddediliyordu.
Tabii ki bu reaksiyonların ayaklanmaya dönüşmesinde, halkın refah düzeyinin düşmesi ve özgürlük istemleri belirleyici oluyordu.
İzmir İsyanının yakalanamayan liderlerinden Buyruk Ali de 1730 yılında İstanbul’da başlayan “Patrona Halil İsyanı” olarak bilinen başkaldırının örgütleyicilerindendi.
Emir Ali, İzmir’de yaşamış olduğu başkaldırı tecrübesini İstanbul’a taşımış olmalıydı.
İzmir İsyanı halkın ekonomik badireleriyle beslenen, var olan nizamın hükümranları ortasındaki çıkar çatışmalarıyla gelişen, baskıcı bir mahallî idareye karşı, özünde Devletin kendine yönelik olduğunu kabul ettiği, değişik toplumsal katmanları katıldığı bir olaydı.
İki yıl sonra yaşanan İşverene Halil isyanında asiler “din elden gidiyor” ögesini davranışlarının önüne koyarken, Avrupa’da yaşanan kültürel ve teknik yenileşmelere uyma eforlarını “günah” kabul eden anlayışı kendine kalkan yapacaktı.
Oysa epeyce muhafazakâr, dine ve geleneklere bağlı bir kent olmasına rağmen İzmir’in isyancılarının, İstanbul’dakinin bilakis hiçbir dinî öge ardına sığınmaması enteresandır.
Sonucunun İşverene İsyanı kadar çok yıkıcı olmamasının bir nedeni de tahminen budur.
İzmir’in dağları kırmızı gelincikler; dereleri pembe zakkumlar, mavi hayıtlar; körfez kıyıları beyaz köpüklerle kaplıdır.
Sefa Taşkın
05.05.2023
Karşıyaka/İzmir
Yorum Yok