Ülkeyi yeni bir anlayışla dönüştürmeye girişen genç Türkiye Cumhuriyeti’nin karşılaştığı birinci büyük felaketlerden biri Batı Anadolu’da, İzmir’in kuzeyinde, Ege Denizi kıyısındaki Dikili’de yaşandı.
Midilli adası karşısında o vakitler küçük bir kasaba olan Dikili’nin etrafını de etkileyen, 22 Eylül 1939, 00.35’de meydana gelen sarsıntıda büyük yıkım yaşandı, birçok can yitirildi.
T.C. Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nde (MTA) misyon yapmış Bergamalı Jeomorfolog Dr.Ömer Emre ve takımının verdiği bilgiye nazaran bu zelzele 6.6 Büyüklüğünde, yıkım Şiddeti VIII-IX idi.
Prof. Melih Tınal’ın İzmir Sarsıntılarını anlattığı bilgi dolu kitabında kaydettiğine nazaran: “Depremin merkezi Dikili’ye çok yakın olup, Dikili ile Midilli ortasındaydı. 1000 konut yıkılmış, 41 kişi ölmüş, 68 kişi yaralanmıştı.”
“Depremden sonra termal kaynaklar, Dikili ile Bergama ortasında, Bakırçay Ovası’nda yarıklar oluşmuştu. Zelzele bütün Batı Anadolu’da hissedilmişti.”
Dikili zelzelesinden evvel, 02 Ocak 1939, saat 07.20’de merkez üssü Çandarlı olan bir zelzele meydana gelmişi.
Bu sarsıntının büyüklüğü hakkında erişebildiğim kaynaklarda bir bilgi bulunmamakla birlikte Dikili, Foça, Torbalı’da hissedilen güçlü sarsıntıda, gazete haberlerine nazaran birçok konut yıkılmıştı. İzmir Valisi Fazlı Güleç durumla ilgilenmişti.
Aralarında çok vakit farkı olmamasıyla birlikte Çandarlı zelzelesinin Dikili zelzelesiyle münasebeti konusunda bir bilgi yoktur.
Yeni Asır Gazetesi-23 Eylül 1939 Dikili Depremi
***
Oysa, “gece yarısında yaşanan Dikili’deki sarsıntı feciydi.
Gün ışıdığında durumun fecaati ortaya çıktı.
Sahil kısmında bulunan birçok bina yıkılmıştı. Enkaz altında kalanların çıkarılmaya çalışıldığı, halkın yıkıntılar ortasında yakınlarını aradığı tüyler ürpertici imgeler vardı.
Bergama’nın Kazıkbağlar mevkiinde 1, Hacı İstek Çiftliğinde 2, Dikili merkezde 25 ve Kabakum köyünde 13 kişi ömrünü yitirmişti”.
Tabii ki o yıllarda yörede ağır bir nüfus yoktu.
Dikili sarsıntısında meydana gelen felaketle ilgili genç TC.Devlet’inin çabucak harekete geçtiği görüldü.
Yine Prof.Tınay’ın gazete haberlerinden aktardığına nazaran zelzele sabahı yeni İzmir Valisi Etem Aykut maiyetindeki yetkililerle birlikte yöreye hareket etmiş, ilkyardım olarak 9 çadır ve enkazı kaldırmak için 40 bayındırlık personelini de yanında götürmüştü.
İzmir Devlet Hastanesi tabipleri yaralılara yardıma koşarken, Bergama ve Kınık’tan getirilen ekmek, su, peynir ve meyve ile halkın birinci andaki gereksinimleri karşılanmaya çalışılmıştı.
İki gün sonra da Kızılay bölge halkına sıcak yemek dağıtmaya başlanmıştı.”
Bergama Kaymakamı Şevket Kancan bütün takımlarıyla yardıma seferber olmuştu.
Anadolu Gazetesi-26 Eylül 1939-Dikili Depremi
***
“Depremde Dikili merkezdeki hasarın yanı sıra, kasabanın yakınında, kıyıdaki 34 haneli Kabakum köyündeki meskenlerin tamamı yıkıldı. Köyde yarılan topraktan siyah renkli bir su çıktı.
İzmir Dikili yolunun 97. kilometresinde derinliği 3-4 mt’yi bulun derin yarıklar oluştu. Buralardan sıcaklığı 90 dereceyi aşan sular fışkırdı.
Bugün “Kaynarca” denilen bu yöre, bu sıcak suyun değerlendirildiği değerli bir “seracılık” merkezine dönüşmüş durumda.
Dikili sarsıntısı İzmir’de de tesirli oldu. Alsancak ve Güzelyalı semtlerinde birçok konut ziyan gördü.
Hisar, Kestanepazarı, Şadırvanaltı mescitleri hasar gördüğü için tamir oluncaya kadar ibadete kapatıldı.
Bazı İzmirliler zelzele sırasında kuzeyden güneye hakikat İzmir semalarında kimi ışık kümeleri gördüklerini anlattı.”
***
Devlet, durumun incelemesi için MTA’dan Jeolog Prof.Salomon Kavli ve Yüksek Ziraat Enstitüsünden Doç.Dr. Şevket A.Birand’ı bölgeye gönderdi.
Deniz kıyısında, Kabakum ve Çandarlı’nın kuzeyinde, Bakırçay’ın denize döküldüğü yerdeki alüvyonlu, yumuşak topraklar kaymış, yarıklar oluşmuştu.”
Gevşek, birikinti/alüvyonlu topraklar zelzeleye dayanamıyordu.
“Bergama-Dikili ortasındaki, dolgu yer üzerine konseyi ve toprak damlardan oluşan Ovacık köyü yıkılmış, daha sağlam yapılmış konutlardan oluşan Aşağıkırklar köyünde büyük bir ziyan yoktu.
Ayvalık’ın Altınova beldesinde bir köylü sabah, tarladaki otomobilini bir metre kadar Dikili’ye gerçek fırlamış bulmuştu.
Karşıdaki Midilli adasından gelen hayvan tüccarları da bu zelzelenin orada da şiddetle hissedildiğini anlatmışlardı.”
***
Prof. Tınay bilgi vermeye devam ediyor: “Bu çok şiddetli ve zararcı tesiri İzmir’de bile görülen zelzelenin Dikili’ye 28 km uzaklıktaki Bergama’ya verdiği zararın hudutlu olduğu görüldü”.
Devlet ismine Dikili sarsıntısı üzerine rapor hazırlayan Doç.Şevket Birand’a nazaran; “Bergama’daki tahribat kentin zelzele merkezinden epey uzakta bulunuşundan ve büyük olasılıkla Bakırçay Ovasındaki volkanik zirvelerin, zelzele dalgalarının bu istikamete gerçek ilerlemesine mani teşkil etmesinden ötürü değerli değildi.”
“Batıdan, Dikili’den gelen darbeyle, bu zelzele sırasındaki sarsıntıda Bergama’da 30 mesken harap olmuş, 200 meskende hafif çatlaklar oluşmuştu.” Şükür ki vefat yoktu!
“Bergama’daki tarihi harabelerde hasar görülmemişti. Yalnız kimi duvarların taşları düşmüştü.
Yani Dikili sarsıntısı, zelzele merkezine çok uzak olmayan Bergama’da ölümcül bir tesir yapmamıştı.
Bununla bir arada, buradaki ören yerlerindeki sütunların yüzde yetmişinin bir istikamete yanlışsız yatmış olması, bunların da (belki daha önceki) bir sarsıntı sonucunda yıkıldıklarını olası kılmaktaydı.
Doç. Birand hazırladığı raporda sarsıntının yıkıcılığına karşı tahlilin bilimde olduğunu vurguluyordu:
“Deprem bölgelerinde, yapılaşmadan evvel jeolojik yerin incelenmesinin mecburî olduğunu ve inşaat üslubunun buna nazaran belirlenmesini, binaların bulunduğu takdirde yerli kayalar üzerine inşa edilmesini”, daha 1939 tarihinde bildiriyordu.
Dikili kıyısında yeni fark edilen, eski zelzelelerde deniz tabanına çökmüş yapılar.
***
Peki, daha evvel bölge bu türlü bir şiddetli sarsıntıya maruz kalmış mıydı?
Dikili ve Bergama kentlerinin içinde bulunduğu Bakırçay havzasının depremselliği alışılmış ki tarih biliminin de mevzusudur.
Joologlar/Yerbilimciler buna “paleosismoloji=eski zelzeleler bilimi” diyor.
Ne yazık ki yakın vakitlere kadar bu mevzuda aydınlatıcı bilgi yoktu.
Eski zelzelelere ve lokal faylara ait bilim topluluğunda kapsamlı ve toparlayıcı bir çalışma olmamasıyla birlikte bizim erişebildiğimiz datalar çerçevesinde kimi değerlendirmeler yapılabilir.
Bugün büyük sarsıntıların makul vakit aralıklarında (periyotlarda) tekrarlandığı biliniyor.
Bu da bir yerde eski zelzelelerin ne vakit olduğunu bilmeyi çok değerli hale getiriyor.
Birleşik Avrupa, Tarihi Zelzele Bilgileri Arşivi’nde (AHEAD) kayıtlı ve İstanbul Üniversitesi Yerbilimleri Fakültesinden H.Soysal ve arkadaşlarının 1981’de TÜBİTAK ismine yaptığı araştırmada, İ.S.253 yılında Bergama’da Şiddeti IX olan bir zelzele yaşandığı açıklanıyor.
Bu data Peter Shabalin (1974) ve K.Ergin (1967) üzere alımların yaptığı araştırmalara dayanıyor.
Prof. Yıldız Altıok mesajıyla İ.S.253 zelzelesi kaydı (https://avesis.istanbul.edu.tr/yaltinok/egitim)
Prof. Melih Kınal’ın 2017’de, M.Sarıoğlu ve T.Gönenç’in 1969’da verdiği bilgiye nazaran; İ.S.253’de daha çok Bergama ve etrafında hasara yol açan zelzelede, Pergamon/Bergama’nın sıhhat yurdu, antik çağın en değerli hastanelerinden biri olan Asklepion büyük ölçüde yıkılmıştı.
Asklepion’un o ince mermer sütunları bu zelzeleye dayanamamış olmalı.
O periyot Romalıların Pergamon/Bergama’ya hâkim olduğu, kentin Akropolden/Kaleden, Selinos deresini köprülerle aşıp düz alanlara hakikat yayıldığı periyottu.
***
Avrupa Tarihi Zelzele Bilgileri Arşivi’nde (AHEAD) yayınlanan datalarına nazaran Bizans çağında, 1296 yılının, Batı Anadolu açısından sarsıntılı bir yıl olduğu anlaşılıyor.
Bu bağlamda İtalyan alımlar E.Guidoboni ve A.Comastri’ye nazaran 01.06.1296 da İstanbul’da, Dr.Ömer Emre ve arkadaşlarına nazaran, antik Bithynia (Bursa-Bilecik-Kocaeli) bölgesinde 7 Yüksekliğinde, VII-VIII Şiddetinde bir sarsıntı oldu.
Bu kuvvetli sarsıntıyı çok geçmeden, 13.06.1296 günü 11.30’da yeniden İstanbul’da 5.15 Yüksekliğinde ve V Şiddetindeki yeni bir zelzele izledi.
Belki de bu zelzeleler birbirini tetiklemişti.
İktidar kavgalarının yaşandığı o periyot Bizansında İmparator II.Andrinikos’un başı iktisat ile sıkıntıdaydı.
Devletin masraflarını kısmak, Bizans parasının kıymet kaybını önlemek için II.Andrinikos koca Bizans donanmasını karaya çekmiş ve parçalatmıştı. Bu davranış Bizans’ın sonunu getiren etmenlerden biri sayılır.
1296 İstanbul zelzelesiyle ilgili değişik bir kayıt ise Bizans devlet kademesinde misyonlu olan Constantine Akropolites’in kardeşi Melkhisedek’e yazdığı mektupta görülür:
“Bizans/Konstantinopolis’te meydana gelen sarsıntı sırasında Akropolites, ismini vermediği bir manastırda öbür rahiplerle birlikte günlük ibadetini yerine getirirken zelzele başlar ve sarsıntılar sırasında paniğe kapılıp bayılır”.
Pakhimeris
****
Bizans zelzelesinin akabinde, İstanbul’un güneyinde Bergama’da, çok geçmeden, 17.07.1296: 20.00’da, Atina Üniversitesinden K.Taxeidis’in 2003 yılında yaptığı çalışmanın AHEAD tarafından yayınlanan datalarına nazaran Yüksekliği 6.91, Şiddeti X olan çok yıkıcı bir sarsıntı meydana geldi.
1296 yılında Batı Anadolu beşik üzere sallanıyordu.
H.Soysal ve arkadaşlarının TÜBİTAK ismine yaptığı çalışmada ise 1296 Bergama sarsıntısının varlığı bildiriliyor ancak hakkında detaylı bilgi verilmiyor.
Bergama’da yıllardır hafriyat yapan Alman Arkeoloji Enstitüsünden Klaus Reidt’ın, o vakitlerde yaşamış Bizanslı tarihçi G.Pakhimeris’den aktardığına nazaran, Pergamon’daki bu zelzele felaketi Khilara (Kırkağaç), bugünkü Gördes, Demirci’ye hakikat yayıldı. Bu ortamda toprak yarıldı, yerin derinliklerinden sular fışkırdı.
Bu tıp şiddetli sarsıntılarda yerden su fışkırdığı, gökte sarsıntı istikametinde parlak ışıklar çıktığı birçok yerde gözlenmiş.
Yine Klaus Reidt’ın, Bergama’da yıllarca hafriyat başkanlığı yapan Alman arkeolog Wolfrang Radt’dan aktardığı arkeolojik bilgilere nazaran:
“Pergamon Akropolünün/Kalesinin Bizans devrinde ağır olarak yaşanan bölgesinde yandan gelen güçlü bir ani itkinin izleri vardır.
Kazılarda bu etrafa yayılmış birçok sikke bulunmuştur. Bu izler kuşkuya yer vermeyecek biçimde bir sarsıntının yol açtığı tesirlerdir.”
Bütün bunlarla bir arada arka arda gelen İstanbul ve Bergama sarsıntılarını yaratan faylar çok farklı sistemlerle hareket ettiği için birbirlerini tetiklemeleri imkanlı değildir, birbiriyle ilgisi yoktur.
Birleşik Avrupa, Tarihi Sarsıntı Bilgileri Arşivi (AHEAD) Kayıtlarında 1296 ve 1895 Bergama Sarsıntıları (https://www.emidius.eu/AHEAD/query_event/),
***
Tabii ki Bakırçay çukurunu etkileyen kadim faylar kolay hareket etmediklerinden biriken enerjiyi vakit zaman boşaltıyor, sarsıntıya neden oluyordu.
Bölgede olduğu bildirilen öteki bir sarsıntı daha vardır.
H.Soysal’ın TÜBİTAK ismine yaptığı çalışmaya nazaran 14.11.1895’de de Bergama ve etrafında 6.2 Büyüklüğünde VIII Şiddetinde bir zelzele meydana geldi.
1296’dan 1895 yılına kadar Bergama’da kayıtlı, bilinen bir sarsıntının olmaması değişiktir. Tahminen de Bergama’da zelzelelere neden olan fayın “peryodu”, tekrarlama sıklığı bu türlü uzundur. Bu tarafta kıymetlendirme yapmak için daha fazla araştırma gerekir.
Alman alım Klaus Reidt’ın, uzun yıllar antik Pergamonla ilgilenen, Bergama Zeus Sunağın kaçıran şebekenin bir üyesi olan Aleksander Conze’ye dayandırdığı bir bilgiye nazaran, 1895’deki sarsıntı Bergama Kalesindeki Bizans surlarının kuzey duvarlarını yıktı. Yakındaki Khilara’yı (Kırıkağaç) yerle bir etti.
Bergama’nın Zeus Sunağını kaçıran Alman şebekenin şefi Carl Human’la birlikte çalışmış A.Conze, yıkılan Kale duvarlarından kopmuş, birçok kaçırılacak tarihi eser ele geçirmiş olmalı.
***
Prof.Melih Kınal, İzmir sarsıntıları hakkında bilgi verirken, 1296 sarsıntısından kelam etmez ancak 1895 yılında Bergama’da olan zelzelede yaşananları İzmir’de günlük yayınlanan Ahenk gazetesinin 15 ve 18 Kasım (Teşrinisani) 1895 günlü sayılarından aktarır:
“14 Kasım 1895 günü meydana gelen sarsıntı İzmir ve etrafında hasara ve can kayıplarına neden oldu. Dünkü perşembe gecesi saat altıyı çeyrek geçerken İzmir’de hissedilen bu şiddetli sarsıntı herkesi dehşet içinde uyandırdı…
Bergama merkezli zelzele Torbalı, Ödemiş, Tire ve İncirliova’da da hissedildi”.
M.Kınal’ın aktardığına nazaran, Bergama’da yaşayan bir felaketzedenin Ahenk gazetesine gönderdiği bir mektup sarsıntı ve sonrasını çarpıcı biçimde anlatıyor:
“Bu kent evvelce de defaâtle (defalarca) hadise-i tezelzülâta düçar olmuştur (deprem olayıyla karşılaşmıştır).
Hatta bir seferinde (demek ki daha evvel de bu türlü sarsıntılar olmuştu) bütün bütün harap olmak derecesine gelmiş ise de teşekkür olunur ki o vakit de bütün binalar çökmediğinden binlerce ahali enkaz altında kalmak tehlikesinden inâyet bâri (Allahın yardımı) ile kurtulmuşlardır.
Bu zelzelenin sademâtına (başa gelen belasına) uğramamış bina kalmamış, mescitler ve kiliseler vesair binalar pek fazla rahne-dâr (zarar görmüş) olmuşlar idi.
Cenab-ı Hak kâffe-i memalik-i Osmaniyeyi (Osmanlı Ülkesinin tümünü) koruma buyursun (korusun). Bu kere ki zelzele de pek şiddetli idi.
Fakat hamd olsun hasar o kadar küllî (kapsayıcı) değildir.
Şimdiye kadar haber alınan telefat (ölüm) iki çocuktan ibaret olup bir de mecruh (yaralı) vardır.
Tezelzülât (deprem sarsıntıları) aralık aralık bugüne kadar devam etmekte idi.
Civar ve havalide (çevrede) dahi az çok haşarat (zarar) olduğu söylenmekte ise de şimdi uygunca malûmat (bilgi) alınamadığından bu babda (konuda) ileride itâ-yi malûmat olunur (bilgi verilecektir).
Ahalinin bir kısmı da kırlara çıkmışlardır. (Ahenk gazetesi, 18 Teşrinisani 1895)”.
İzmir-Ahenk gazetesi
***
Bergama’nın lokal alımı Osman Bayatlı da 1943’de yazdığı, 1700-1800 yıllarıyla ilgili “Bergama’da Yakın Tarihte Olaylar” isimli kitabında; “Bergama’da; 1895 yılında (o, 5 Ekim diyor) merkezi Bergama olan şiddetli bir sarsıntı olduğunu, kimi meskenlerin yıkıldığını, çabucak her konutta duvarlarda çatlaklar olduğunu” müellif.
“Bu zelzelede Bergama’da Ansarlı mescidinin minaresi yıkılmış, son cemaat mahallindeki üç kubbeden ikisi çökmüştü. Yeni Cami minaresinin külahı uçmuş, kimi yerleri çatlamıştı. Bu sarsıntı günde beş on kere tekrar ile başlamış, (bu artçı depremler) üç ay sürmüştü. Bu yüzden halk uzun müddet kaygı içinde yaşamıştı.”
“Müftü Hacı İzzet Efendi, 70 yaşıma giriyorum bu türlü şiddetli bir zelzele ne duydum ne gördüm demişti.”
Selinos deresinin kenarına, muhtemelen bir kısmı doldurmuş toprak üzerine yapılmış Ulu Caminin minaresinin bu yahut daha evvelki sarsıntılarla yıkılmış ya da ziyan görmüş olması mümkündür.
Bergama Ulu Cami-1900
***
Bergama ve Dikili etrafında vakit zaman, bu tarihlerden evvel ya da sonra sarsıntılar olmuş olsa bile bildirilen 253, 1296 ve 1895 sarsıntılarından diğer büyük şiddetli sarsıntı bilgisine şimdilik rastlanmıyor.
Hatta 1895 sarsıntısının Bergama’da sarsıntı üreten, üretmesi muhtemel Bergama Fayı ile ilgili olmayabileceğini belirten görüşler de var.
Yeterli bilgi olmadan yapılan sarsıntı öngörüleri tartışmaya açık.
Bununla birlikte 1939 Dikili zelzelesinin Bergama fayı ile ilgisi olmadığı, yakındaki Kabakum’la Midilli ortasında muhtemelen bulunan öteki bir fayın kırılması sonucu meydana geldiği, Midilli adası ve Dikili etrafında birçok meyyit (hareketsiz) ve canlı fay bulunduğu, bunların vakit zaman zelzele ürettiği uzmanlarca belirtiliyor.
***
İzmir’in-Bakırçay havzası fayları
Peki Bergama’da meydana gelmiş bu sarsıntıların kaynağı Bakırçay Ovası etrafındaki faylar olabilir mi?
Bilim insanları Bakırçay Ovasının doğusunda, Yunt Dağlarının ova eteğinde saptanmış iki fayın varlığını, birinin Bergama Fayı, başkasının Zeytindağ Fayı olarak isimlendirildiği bildiriliyor.
Yani Bergama kentinin tam içinden, ortasından geçen bilinen canlı bir fay yok.
Bakırçay Ovasının Yunt Dağları ile Madra Dağları ortasında, jeolojik tabirle bir “graben”, çöküntü alanı olduğu söz ediliyor.
İstanbul Teknik Üniversitesi’nden H.Serdar Akyüz başkalığındaki bir grubunun, 2022 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından da desteklenen bir çalışmayla yaptığı saptamalara nazaran, “Bergama ilçe merkezinin tam güneyinde, Bergama Fayı olarak isimlendirilen (deprem üretebilecek) bir fay var”.
Bu fayın “kuzeye eğimli olağan bir fay” olduğu saptanmış.
Yani bu fayı oluşturan, dağ ve ova yer kütlesi ortasındaki uzun kırıkta oluşan gerilmeler sonucu biriken gücün boşalmasıyla ova bölümündeki yer bloğu aşağı yanlışsız kayıyor. Yani çöküyor.
Bu yörede olabilecek, olması doğal sarsıntıların nedeni budur.
Yani Bergama kentini karşısında, ovayla bitişik Yunt Dağı tabanındaki fay, derindeki yer kırığı mümkün sarsıntının sorumlusudur.
Bu fay Bergama kentinin tam karşı güneyinde, Yunt Dağı eteğinde, yaklaşık Armağanlar köyü inişinden, Sindel’i geçerek Kaşıkçı köyü burnuna, dağ tabanında akan Bakırçay ırmağı boyunca dolanır.
H.S.Akyüz ve takımının araştırmasına nazaran “Bergama Fayı’nın görünür uzunluğu (Kaşıkçı burnuna kadar) 10 km olmakla bir arada, ağır ziraî faaliyet nedeniyle, Kınık’a hakikat, nereye kadar uzandığı tam olarak bilinemiyor.”
Ek olarak bu raporda şu belirlemeler yapılıyor:
“Tarihsel ve aletsel periyotta (anlatılanlardan ve aletle ölçülüp kaydedilenlerden öğrenildiğine göre) Bergama ve civarını az yahut çok etkileyen zelzeleler meydana gelmiştir. Lakin direkt (bu) Bergama Fayına atfedilebilecek bir zelzele bilinmiyor.”
“Bu çalışmada Bergama Fayının geçmişte yüzey kırığı oluşturacak büyüklükte (6.0’dan büyük) zelzele üretip üretmediğini anlamak emeliyle hendek çalışmaları yapıldı. Açılan üç hendekte en az iki zelzelesi yansıtan fay kolu belirlendi. Bunların tarihlenebilmesi ile ilgili çalışmalar sürüyor”.
***
Dr.Ömer Emre, Active fault database of Turkey-Türkiye’nin etkin fay data tabanı-2016
Anadolu’nun her karışındaki faylar üzerinde araştırma yapan ve mümkün zelzelelerle ilgili bilimsel öngörülerde bulunan “Yer yüzeyi bilimi uzmanı”, Jeomorfolog Dr.Ömer Emre ve grubu tarafından 2016’da yayınlanan “Türkiye’nin Faal Fay Bilgi Tabanına” nazaran, 9 km uzunluğundaki Bergama Fayının üretebileceği sarsıntı Yüksekliği 6.12’dir. Ve sarsıntı 13 km derinlikte gerçekleşebilir.
Aşağı yanlışsız kaymaya, çökmeye neden olabilecek bu fayın oluşturabileceği zelzele dalgalarının merkez gidiş tarafı (episantırı) Bergama kent merkezine yöneliktir.
Bergama kenti ile Yunt Dağları eteğindeki fay sınırının ortası, Sindel köyüne gerçek yaklaşık 7 km’dir.
Bu fayın neden olabileceği şiddetli bir sarsıntının Bergama kentini etkilemesi doğaldır.
***
Dr.Ömer Emre Active fault database of Turkey-Türkiye’nin etkin fay bilgi tabanı-2016
Bakırçay havzasındaki bir öteki fay, Zeytindağ Fayı ise Yunt Dağlarının batıya bakan tarafında kuzey güney istikametinde iki paralel kol halinde uzanır.
Kolun biri, batıda olanı Zeytindağ kasabasından başlar, Tekkedere, Sarıdere ve Bozköy’ün doğusunda ilerler, Eğrigöl köyünü geçer, Bergama Fayının başladığı yere kadar masraf.
İlkinin doğusundaki, ona paralel ikinci kol ise Şakran’dan başlar, Örlemiş ve Kızıltepe köylerinin batısından, Çalıbahçe’nin doğusundan geçer Karahıdırlı köyü yakınlarında Bergama Fayına yaklaşır.
Yerel fay haritasını, belirlemeleri yapan Dr.Ömer Emre’ye nazaran birincisinden daha uzun olan ikinci fay 18 km’dir. 13 km yer altında olması mümkün sarsıntının Yüksekliği 6.52 olarak öngörülür.
Zeytindağ Fayları eğimli, “aşağı kayan” (çökme sağlayan) Bergama Fayının tersine yanal atılımlı, aşağı değil yeri “yana iten” faylardır.
Yanal atılımlı fayların çökme yaratan faylardan daha şiddetli zelzeleler üretebildiği, daha çok tehlike yaratabildiği bilinmektedir.
Bergama ve Zeytindağ Faylarının birbirini kestiği, birinin batı-kuzeydoğu tarafında kırılarak kuzeyde Bakırçay ırmağının Bergama’ya bakan çöküntü alanını yarattığı, Zeytindağ Fayının ise kuzey güney tarafında Bakırçay’ın Dikili-Karadağ’a yanlışsız batı çukurunu oluşturduğu anlaşılabilir.
Ömer Emre Active fault database of Turkey-Türkiye’nin etkin fay data tabanı-2016
***
Bu bilgiler bize Batı Anadolu’nun, bir kesimi olarak Bakırçay havzasının da tarihin derinliklerinden beri sallandığını gösteriyor.
Bu durum alışılmış ki olağan bir tabiat olayıdır.
Bu bölgenin coğrafyası böyledir.
İnsanlar yüzyıllardır bu gerçekle birlikte yaşıyor.
Antik çağın kayıtlara geçen ve ortalığı kasıp kavuran, çok şiddetli İ.S.17 Sardes (Salihli) ve 177 Smyrna (İzmir) zelzelelerinin etraflarına, Şakran-Aliağa’ya kadar, çok ziyan verdiklerine ait birçok kayıt ve kalıntı olmasına karşın bu sarsıntıların, pek uzak olmayan Bakırçay havzasında ve antik Pergamon’da bir yıkıma yol açtığına ait bir iz bulunmuyor.
Antik kentin bulunduğu Pergamon/Bergama Akropolünün koca bir sert kaya kütlesi üzerinde olması, etraftaki dağ/tepe kütlelerinin fazlalığı buraya ulaşan sarsıntı dalgalarının yıkıcı tesir yapmamasının nedeni olabilir.
Bununla birlikte Bergama Fayı’nın Bergama kentine yönelik düşey taraflı oluşturabileceği çöküntü, Zeytindağ Fayı’yla yerin yana kayarak etrafında yaratabileceği sarsıntının etrafta tesirli olabilmesi buranın tabiatı gereğidir.
***
Kayıtlara yansımasıyla bilebildiğimiz İ.S.253 Roma, 1296 Bizans, 1895 Osmanlı periyotlarında meydana gelen sarsıntılar bu etrafta bu türlü şiddetli sarsıntılar olabildiğini gösteriyor.
Bunlarla birlikte, doğal ki antik çağın ilkel inşaat şartlarında, çürük yer üzerine yapılan binaların, toprak damların ve kalın olmayan duvarlara sahip yapıların, ince kolonlu narin tapınakların ve yüksek cami minarelerinin kelamı edilen sarsıntılarda yıkılması olağandır.
Buna karşılık, örneğin Bergama’da kalın bacaklı Roma köprüleri, Bodrumüstü, Serapion tapınağının geniş duvarları, (eğer öbür sarsıntılar olduysa da) bu üç şiddetli zelzelede bile ayakta kalmıştır.
Bergama’nın Akropol eteklerindeki çağdaş yerleşim yerlerinde, “Kale Mahallesinde” birçok 1860’lı yıllarda yapılmış “Rum evleri” denilen eski yapıların, şayet olmuşsa, 1895 zelzelesinde yıkılmamış, pek ziyan görmemiş olması pahalı bir müşahededir.
Demek ki kaya üzere güçlü yer üzerine ve sağlamlık amaçlanarak yapılan binalar Bergama’da 6 Yüksekliğinde olduğu iddia edilen eski sarsıntılarda ayakta kalmıştır.
Geçmişte olan sarsıntıların sıklığı gelecekte olabilecek sarsıntıların, (kesin olması doğal ki imkansız) yaklaşık zamanlaması için fikir verebildiği biliniyor.
***
Yukarıda da tabir edildiği üzere, son vakitlerde İzmir Büyükşehir Belediyesinin Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile birlikte yaptığı araştırmaların yakın vakitte alınabileceği bildirilen laboratuvar sonuçları geçmişte Bakırçay Havzasında meydana gelmiş zelzelelere ait bilgiler verebilecek, daha sağlıklı öngörülerde bulunabilmeyi sağlayabilecek.
Genel ve mahallî yönetimlerim ısrarlı izlemesiyle, bilim etraflarının bu tarafta araştırmalarının ağırlaşmasıyla bölgelerdeki geçmiş ve muhtemel sarsıntılar konusunda daha çok bilgi sahibi olunabilir.
Bütün bu gelişmeler bağlamında toplum, yaşadığı etraftaki zelzelelerle ilgili bilimsel bulgulardan haberdar edilebilir, edilmelidir.
Böylece insanlarda daha şuurlu farkındalıklar sağlanabilir. Sarsıntının yıkıcılığına karşı aktif tedbirler alınabilir, geliştirilebilir.
***
Bu olgular Dikili için de birebirdir.
Kırmızı çizgi ile çevrili daha evvel yapılaşmış bölge ile ilgili imar düzenlemesini 2021 yılında İdari Mahkeme iptal etmiş.
Sahildeki çürük taban üzerindeki Kabakum ve Bakırçay Ovasındaki alüvyonlu toprak üzerindeki Ovacık köylerinin 1939 sarsıntısıyla yerle bir olması, birçok meyyit vermesi bu nedenledir.
Zaten bu yüzden bu iki köy de eski yerlerinden kaldırılmış, daha inançlı olan sert tabanlı zirve yamaçlarına taşınmıştır.
Deprem raporlarında belirtildiği üzere Dikili’de düz yerlerdeki yapılar yıkılmış, doruklardaki konutlara bir şey olmamıştır.
Ancak çok uzun olmayan bir vakit evvel, Dikili ile Ayvalık ortasındaki kıyıya, çok şiddetli bir zelzelenin yaşandığı Kabakum’un bulunduğu çok gevşek tabanlı yöreye yapılaşma müsaadesinin verilmesi, güya daha evvel bir şey olmamış üzere buralarının yazlık konutlarla doldurulması, şaşırtıcıdır.
Depremle yıkılan Bergama-Ovacık köyünün yanı başında yapılan zehirli atık barajları
Hele hele; Bergama Dikili yolu üzerinde, 1939 Dikili zelzelesiyle yok olan Ovacık köyünün tekrar inşa edildiği doruğun çabucak ardına; Çamköy ve Narlıca köylerinin yanı başına; Zeytindağ Fayının tam karşısına; üç beş km uzaklıkta bulunan, Kaynarca sıcak sularının fışkırdığı zelzele yarıkların yanı başına, etraftaki siyanürlü altın madenlerinin tonlarca zehirli atığının konulduğu 2-3 büyük zehir barajının yapılması bir diğer ibretlik garabettir.
Zaman bize her şeyi hatırlatıyor!
Yaşanmış yıkımlar nasıl unutulabilir ki?
Onlardan yalnızca ders çıkarılır.
Not: Verdiği değerli bilgiler ve ikazları için Dr.Ömer Emre’ye, dikkatli ve özverili internet araştırmaları için İsmail Hakki Güzerler’e ve seçkin fotoğraflar için Prof.Melih Kınal’a teşekkürler.
Sefa Taşkın
İnşaat Mühendisi-ODTÜ
31.03.2023
Karşıyaka-İzmir
Yorum Yok